جم
Jam bolan
مقدمه:
در خانواده ميرتاسه گونه هاي متعددي از گياهان با ميوه هاي داراي خاصيت دارويي وجود دارد. نام علمي جم Sysygium cumini بوده و با اسامي گوجه جاوه اي ، يا آلوي جاوه اي ، آلوي پرتقالي ، آلوي مالاگائي ، آلوي سياه ، آلوي ارغواني يا زرشكي ، در جامائيكا به نام آلو و همچنين شاه توت هندي ، در هند و مالايا با نام هاي گوناگوني مثل جمن، جمبون جمبول ، جمبل ، . . . شناخته مي شود.
گياهشناسي :
جم درختي سريع الرشد بوده كه بعد از 4 سال به رشد كامل خود مي رسد. ارتفاع درخت در هند و اقيانوسيه به بيش از 30 متر و در فلوريدا به 15-12 متر مي رسد. معمولاً تنه آن با فاصله كوتاهي از زمين منشعب مي شود . تاج آن ممكن است تا 11 متر گسترش يافته و قطر تنه به 9/0 تا 6/0 متر برسد .
پوسته قسمت هاي پائيني تنه درخت خشن ، ترك خورده ، رنگ پريده و پوست قسمتهاي بالاي آن صاف و به رنگ خاكستري روشن مي باشد .
برگها هميشه سبز و با بوي ترپانتين ، مقابل هم به طول 25-5 سانتي متر و عرض 10-5/2 سانتي متر ، مستطيلي شكل ، برگهاي جوان مايل به قهوه اي تا صورتي و در هنگام بلوغ چرمي شكل براق و سبز تيره هستند .
گلها معطر ، در خوشه هاي 1 تا 4تايي به طول 10-5/2 سانتي متر و عرض 25/1 سانتي متر ، كاسه گل قيفي شكل با 4 تا 5 گلبرگ كه ابتدا سفيد رنگ و بعداً صورتي رنگ مي شوند .گلها داراي پرچمهاي فراوان بوده كه به سرعت ريزش مي كنند .
ميوه ها در دسته هاي 4 تا 10 تايي گرد تا كشيده ، اغلب خميده و به طول 5-25/1 سانتي متر و معمولاً از سبز تا قرمز روشن متغير است و در ميوه رسيده به زرشكي تيره تا سياه تغير رنگ مي دهد . در اندونزي ميوه سفيد رنگ آن گزارش شده است.
پوست ميوه نازك ، صاف و براق و به گوشت ميوه چسبيده است .گوشت ميوه ارغواني رنگ تا سفيد و آبدار است .
بذرها سبز يا قهوه اي بطول 4سانتي متر مي باشد. ميوه ها گس و با طعم هاي متغير از ترش تا شيرين ملايم متغير است .
خاستگاه و پراكنش :
جم بومي هند ، برمه ، سيلان و جزاير Andaman ( واقع در بنگال ) و مالايا است.در هندوستان از برگها و ميوه هاي آن در مراسم مذهبي استفاده مي شود. آثاري از درختان جم در ماقبل تاريخ در كشور فيليپين جايي كه درختان اهلي شده آن در منطقه وسيعي كشت شده شناسايي شده است. در جاوه (جنوب هند) ، سواحل كنيا و غنا باغهاي قديمي احداث شده آن ديده شده است . در سال 1940 در فلسطين اشغالي درختان تنومند و پر رشدي كه ميوه هاي كمي توليد مي كردند ديده شد كه ميوه ها از نظر خوراكي كم ارزش ولي از نظر فضاي سبز و جنگل داري با ارزش بوده و باعث بوجود آمدن محيط مرطوب مي شد.
در الجزاير درختان جم رشدكمي دارند . در سال 1970 در هاوايي درختان جمي كه بذرهاي آن بوسيله پرندگان مرغ مينا پراكنده شده بودند ديده شد .
واريته ها :
تيپ هاي رايج جم در هند :
1- Rajaman : ميوه هاي درشت و كشيده به رنگ زرشكي تيره ، مايل به آبي با گوشت شيرين و صورتي و بذر كوچك
2- Kaatha : ميوه هاي ترش و بذر كوچك
مهمترين كوليتوارها :
درجه 1 Early wild: ، lete wild و pharenda
درجه 2: small jaman و Dabka
در جاوه ميوه هاي ريز Djoowet kreekil و شكل بي هسته آن Djoowet booten ناميده مي شود . در جنوب مالايا درختان برگ ريز و خوشه گل كوچك مي باشد .
آب و هوا وخاك :
درخت جم بومي استراليا و جنوب آسيا بوده به طوري كه در جنگلهاي گرمسيري هند ، اندونزي و منطقه بزرگي از آفريقا منطقه وسيعي از درختان جم وجود دارد كه بصورت تجاري جهت توليد ميوه كشت شده اند0
جم درختي مقاوم بوده كه به آساني در هر نوع خاكي رشد مي كند . اين درختان در خاكهاي لومي شني ، مارل و آهكي به خوبي رشد مي كنند . جم در مناطق پر باران از رشد خوبي برخوردار است. اپتيم رشد آن در مناطق كه بارندگي بين 10000-1500 ميلي متر در سال است مي باشد . در مناطقي كه رطوبت بين 100-70 درصد است و همچنين در مناطقي كه متوسط رطوبت در تير ماه از 100 - 75 درصد و در بهمن ماه 90-40 درصد برسد بهترين منطقه براي رشد جم است .
درختان به خشكي و رطوبت كم خاك نيز مقاومند . ولي رشد كامل آن در خاكهاي با زهكشي خوب و نيمه خشك انجام مي گردد . درختان بالغ بر بطور قابل ملاحظه اي به خشكي خاك مقاومند .
اپتيم رشد آن در ارتفاع 800 متري از سطح دريا مي باشد اما اين درختان در ارتفاع بالاي 600 متر ميوه دهي ندارند و فقط جهت توليد الوار كشت مي شوند.
اين درختان در فاز گلدهي و ميوه دهي به يك دوره آب و هواي خشك نياز دارند . اما ضروري نيست.
درختان جوان و نونهال به يخبندان و سرما تقريباً حساسند. اگر چه به نظر مي رسد در جنوب فلوريدا درختان قديمتر در ارتفاعات به مختصر دماي زير صفر مقاومند . جم در مناطقي كه متوسط حداكثر دما در ارديبهشت ماه و در طول ماههاي گرم سال بين 5/43- 30 سانتي گراد و متوسط دماي پائين در بهمن ماه و طول ماههاي سرد سال بين 9/24-5 سانتي گراد باشد كشت مي شود و رشد مطلوبي دارد .
ازدياد :
بذرهاي جم سرعت رشد كمي دارند. رايجترين روش تكثير آن در هند كشت بذر مي باشد كه در فصول پر باران تقريباً در طول 2 هفته جوانه مي زند . روش ديگر قلمه چوب نيمه سخت است كه بوسيله هورمونهاي رشد تيمار دهي شده است . پيوند جوانه روي هم تقريباً موفق است . پيوند veneer بر روي سر شاخه هاي سال گذشته 31% موفق بوده است . شايد روش modified forkert موفق تر باشد.
در فليپين وقتي كه واريته ميوه ريز و بدون بذر بر روي پايه بذري پيوند زده مي شود ميوه هاي درشتي را توليد مي كند كه بعضي بذردار و بعضي بدون بذرند . پيوندهاي مجاورتي و اتصالي در هند رايج است .
خوابانيدن هوايي ساقه با تيمار دهي ppm 500 اسيد ايندول بوتيريك اسيد در بهار باعث موفقيت 60 درصدي در ريشه زايي گرديده است اما اين روش در تابستان موفق نيست .
كاشت :
دانهال در سال اول رشد كمي دارد اما پس از آن رشد تسريع شده و ممكن است در طول دو سال به 65/3 متر برسد . اين درخت بعد از 8 تا 10 سال باردهي را آغاز كرده ولي پيوند در اين درختان باردهي را به 4 تا 7 سال مي رساند .
اين درختان به مراقبت خاصي نياز ندارند .اما درختان جوان در برابر يخبندان و حمله آفات بايستي محافظت گردند.
اگر درختان باردهي خوب ندارند مي توان با حلقه برداري يا هرس ريشه به آرامي رشد رويشي را از بين برد.
در هند از سايه درختان جم جهت رشد درختان قهوه استفاده مي شود . درختان جم به باد حساسند و نياز است از باد شكن استفاده شود .
فصل گلدهي :
در فليپين گلدهي در فروردين و در هاوايي از اواسط ارديبهشت تا اواسط تير طول مي كشد و در اواخر تابستان و پائيز ميوه ها مي رسند. در جاوه اغلب گلدهي در تير و مرداد ماه صورت گرفته و ميوه ها شهريور و مهر مي رسند. در سيلان درختان در خرداد تا مرداد ماه شكوفه مي دهند و ميوه ها در آبان و آذر برداشت مي شوند . مهمترين فصل گلدهي درهند و جنوب فلوريدا جايي كه ميوه ها در اسفند و فروردين شكوفه مي دهند ،تا خردادماه ادامه دارد .
برداشت و عملكرد :
در هند ميوه ها با دست برداشت مي شود و برداشت در چندين مرحله انجام مي شود . باغبانان هندي گزارش كردند يك درخت 5 ساله جم 700 عدد ميوه محصول مي دهند .
آفات و بيماريها :
در فلوريدا درختان جم به حشرات سپر دار ( شپشكها ) خيلي حساسند . مگس ميوه Dialeurodes eugeniae يك آفت عمده جم در سراسر هند است. از مهترين آفات مزاحم و پردردسر در هند لاروهاي كاترپيلار برگخوار و پروانه ريز هستند .
Carea subeilis -1
Chrysocraspeda olearia -2
Phleyetonia delatrbc-3
Oenospila flavifuscata-4
Metanastria hyrtaca -5
Euproceis fraternal-6
اين آفات ممكن است دليل اصلي آلودگي باشند پروانه مينوز Acrocercops phaeospora گاهي اوقات مي تواند به عنوان يك مشكل اصلي قلمداد شود. از مكنده ها Idiocerus atki soni است كه با مكيدن شيره شاخه ها و جوانه ها و سنبله گلها باعث ريزش آنها مي شود .
مگس ميوه ( درهند مگس D acus diversus ) به ميوه ها حمله مي كند. پرندگان و حيوانات چهار پا نيز علاقه زيادي به خوردن ميوه دارند. در استراليا اين ميوه ها غذاي مطلوب خفاشهاي بزرگ كه روباه پرنده ناميده مي شوند هستند .
بيماريهايي كه توسط كارشناسان بخش كشاورزي فلوريدا ثبت شده است شامل لكه سايه برگي Astrerinella puiggaril ، لكه سبز با عامل cephaleuros rirescens ، پوسيدگي ريشه با عامل clitocybe tabescens و آنتراكنوز با عامل gloeosporioides Colletotrichum ، و لكه برگي با عامل phyllosticta eugeniae مي باشد .
ارزش غذايي :
ميوه هاي جم با كيفيت خوب ، شيرين ، مي خوش ( ترش و شيرين ) و ميزان گسي كم بصورت خام يا در شيريني سازي، تهيه سس و مربا استفاده مي گردد . جهت بهبود طعم ميوه هاي گس آنها را در آب نمك خيسانده و يا اينكه پس از خراش دهي در نمك با غلظت كم ماليده مي شود و پس از آن به مدت يك ساعت نگهداري مي شود. اما از ميوه هاي درجه 2 براي تهيه آب ميوه مثل آب انگور بكار برده مي شود . جهت تهيه آب ميوه جم بايستي بعد از پختن صبر كرد تا آب آن از صافي خارج شود تا ميزان گسي آن كم شود. واريته جم با گوشت ميوه سفيد اگر كمي پخته شوند داراي پكتين كافي جهت توليد ژله مي باشند .
آب ميوه جم هاي داراي كيفيت بالا براي تهيه شربت و عصاره به كار مي رود. اخيراً در هند بطريهاي نوشيدني تهيه شده از تكه هاي ميوه پخته شده و آب ميوه همراه با قند و آب و اسيد سيتريك و بنزوات سديم تهيه شده است .
ارزش غذايي هر 100 گرم ماده خوراكي ميوه جم
8/85-7/83 گرم رطوبت
129/0-7/0 گرم پروتئين
3/0-15/0 گرم چربي
14گرم فيبر خام
4/0-32/0 گرم كربوهيدرات
15-3/8 ميلي گرم خاكستر
35 ميلي گرم كلسيم
2/16-15 ميلي گرم منگنز
62/1-2/1 ميلي گرم فسفر
2/26 ميلي گرم آهن
55 ميلي گرم سديم
24/0 ميلي گرم پتاسيم
13 ميلي گرم مس
8 ميلي گرم گوگرد
I. U. 80 كلر
03/0-008/0 ميلي گرم ويتامين A
01/0-009/0 ميلي گرم تيامين
29/0-2/0 ميلي گرم ريبوفلاوين
18-7/5 ميلي گرم نياسين
7ميلي گرم اسيد آسكوربيك
Mcs 3 كولين
اسيد فوليك
مصارف ديگر :
شهد :
ارزش واقعي جم در پرورش زنبور عسل مي باشد. گلها داراي شهد فراواني هستند كه در طول روز توسط حشرات ( Apis dorsata ) ملاقات مي شوند. بيشترين توليد كنندگان عسل در غرب چات در ارتفاعات 1370 متري جايي كه بارندگي بين 1000-750 سانتي متر مي باشد وجود دارد . عسل آن با كيفيت عالي توليد مي شود اما سريع ترش مي شود مگر اينكه عمل آوري شوند .
برگ ها :
در هند ازبرگها بعنوان علوفه در تغذيه چهار پايان اهلي استفاده مي شود. در زاميبا و سمپا بوليان از شاخه هاي جوان جهت تميز كردن دندانهايشان استفاده مي كنند. بر اساس آناليزبرگ درصد عناصر بدين شرح مي باشد : پروتئين خام 1/9 درصد ، چربي 3درصد ، فيبر خام 17 درصد ، خاكستر 6درصد ، كلسيم 3/1 درصد ، فسفر 19/0 درصد . همچنين برگها غني از تانن و محتوي آنزيم استراز و گالويل كربوكسيلاز است كه احتمال مي رود در فعالسازي بيوستز تانن موثر باشند .
اسانس استخراج شده از برگها در معطر كردن صابونها و ساختن عطرهاي ارزان قيمت بكار مي رود .
تركيبات شيميايي آن توسط گراريروGrareiro و همكارانش در برزيل گزارش شده است كه مهترين آن mino – irsesqui-terpene hydrocarbons كه اين يك روغن اسانسي معروف است .
پوست :
پوست درخت جم حاوي 8تا 19 درصد تانن است كه استفاده زيادي در باغي چرم محافظت كنندگي تورهاي ماهيگيري بكار مي رود .
ارزش دارويي :
بيشترين ارزش جم در علم پزشكي و صنعت دارو سازي مي باشد . در پزشكي ميوه ها داراي خاصيت قابض ، اشتها آور ، ضد نفخ ، ضد گال (جرب) و ادرار آور مي باشند. پختن ميوه و افشره غليظ آن در درمان اسهال حاد موثر است . در هند از آب ميوه رسيده يا عصاره ميوه يا سركه ميوه در موارد مهمي چون بزرگي طهال ، اسهال مزمن و كنترل ادرار استفاده مي شود . آب ميوه رقيق شده جهت غرغره كردن براي گلو درد و شستشوي سر براي رفع كچلي و عفونتهاي قارچي فرق سر بكار مي رود . بذرهاي به طول mm 7 جهت مصارف دارويي بفروش مي رسد. پوست درخت استفاده زيادي در طب گرمسيري دارد كه در مقادير كم جهت مصرف خانگي از هند و مالايا و . . . بوسيله كشتي به اروپا و انگلستان فرستاده مي شود . مصرف عصاره بذر و پوست مخصوصاً بذرها به شكل مايع يا پودر در بيماران ديابتي و يا قند ادرار موثر است ، همچنين قند خون را سريعاً كاهش مي دهد .
عصاره بذر باعث كاهش 6/34 درصدي فشار خون مي شود و اين بدليل وجود محتوي الاگيك اسيد ( ellagic acid ) مي باشد. علاوه بر اين 34 پلي فنل ديگر در بذرها و پوست توسط Bhatia و Bajaj استخراج و شناسايي شده است .
اجزاي اصلي بذرعبارت است از : پروتئين 5/8-5/6 ،چربي 18/1 درصد ، اسيدهاي چرب (پالمتيك ، استئاريك ، اولئيك و لينوليئك ) ، نشاسته 41 درصد ، كسترين 1/6 درصد ، فاينواسيترول و 6تا 9 درصد تانين .
برگهاي خيسانده شده در الكل جهت ديابت تجويز مي شوند . آب برگ جم به تنهايي يا مخلوط با آب انبه يا برگهاي آن در درمان اسهال خوني بكار مي رود. برگهاي جم در درمان زخم بيماريهاي پوستي مفيد است . آنها داراي 12تا 12 درصد تانن هستند . جوشانده پوست درخت همچنين پوست ريشه جهت سوء هاضمه ، اسهال ، اسهال خوني و همچنين در تنقيه كردن بكار مي رود .برگها ، جوانه گل ، شكوفه هاي باز شده و پوست درخت يك آنتي بيوتيك قوي مي باشد . عصاره جوشانده پوست براي تنگي تنفس و برنشيت و غرغره كردن بعنوان دهان شويه در درمان بيماريهاي مخاط دهان بكار مي رود . خاكستر پوست درخت مخلوط با آب در رفع سوختگي هاي موضعي استفاده مي شود، اما در طب جديد در درمان سوختگي بافت استفاده نمي شود زيرا جذب تانن باعث سرطان مي شود .
مصرف بيش از اندازه تانن گياهي براي سلامت بدن مضر است .
تهيه وتنظيم : طاهره ملاحي، زهرا نصيبي، معصومه عباسي